બ્રિટિશ હુકૂમતમાં દૂધ ઉત્પાદક ખેડૂતોની સ્થિતિ ઘણી ખરાબ હતી. જેનું કારણ મિલ્ક માર્કેટિંગ સિસ્ટમ, જેને વચેટીયાઓ કંટ્રોલ કરતા હતા. આ વચેટિયાઓ ઘણી ઓછી કિંમત પર ખેડૂતો પાસેથી દૂધ ખરીદતા હતા અને વધુ કિંમતમાં મોટી કંપની અથવા મોટા વેપારીઓને વેચી દેતા હતા, જેમાંથી નફો થતો હતો. આ તંત્રમાં ફસાવવુ ખેડૂતોની મજબૂરી હતી, દૂધ એક જલ્દી ખરાબ થતી આઇટમ હતી, માટે જે પણ ભાવ મળે તે વચેટિયા આપતા હતા.
Advertisement
Advertisement
ગુજરાતનું ખેડા જિલ્લા, જે એક ભાગને હવે આણંદ જિલ્લાના નામે ઓળખવામાં આવે છે, અહીના ખેડૂત પણ આ સમસ્યાથી પરેશાન હતા, તેમની પરેશાની 1945માં ત્યારે વધી ગઇ જ્યારે બૉમ્બે સરકારે ‘બૉમ્બે મિલ્ક સ્કીમ’ શરૂ કરી. આ સ્કીમ દૂધનો વિસ્તાર ગણાતા ખેડા જિલ્લાના મગજમાં રાખીને બનાવવામાં આવી હતી પરંતુ બૉમ્બે ખેડાથી 420 કિલોમીટર દૂર હતુ. એવામાં કહેવામાં આવ્યુ કે દૂધને પહેલા ખેડામાં જ પાશ્ચરાઇઝ કરવામાં આવે અને પછી મુંબઇ લાવવામાં આવે.
જેની માટે બૉમ્બે સરકારે બ્રિટિશ મિલ્ક પ્રોડક્ટ કંપની ‘પૉલસન’ને ઠેકો આપ્યો. આ યોજનામાં જેટલા પણ લોકો સામેલ હતા, તમામ ખુશ હતા, સિવાય દૂધ ઉત્પાદક ખેડૂતોને છોડીને, કારણ કે તેમના હાથમાં હજુ પણ દૂધ વચેટિયાની જ કંપની સુધી લઇ જવાનું હતું. કેટલાક મહિના સુધી આમ ચાલતુ રહ્યુ.
સરદાર પટેલે તણખાને આગ આપી!
એક ખેડૂત નેતા ત્રિભુવન દાસ પટેલે ખેડૂતોની સમસ્યાને ઉઠાવવાનો નિર્ણય કર્યો. કોંગ્રેસ પાર્ટીના મોટા નેતા સરદાર પટેલ પણ ખેડાના જ હતા. ત્રિભુવન દાસ સરદાર પટેલને જઇને મળ્યા. સરદાર પટેલે તેમણે સલાહ આપી કે ખેડૂતોને પોતાની ખુદની એક કૉ ઓપરેટિવ સોસાયટી બનાવવી જોઇએ, જેમનો ખુદનો એક પાશ્ચરાઇઝર પ્લાન્ટ હોય, અને ખેડૂતોની કૉ ઓપરેટિવ સોસાયટી સીધી બૉમ્બેમાં દૂધ સપ્લાય કરે, જેનાથી વચેટિયાઓનું ચક્કર ખતમ થઇ જશે.
સરદાર પટેલની સલાહ સારી હતી પરંતુ તેમાં એક મોટી તકલીફ હતી. તે આ છે શું બ્રિટિશ સરકાર ખેડૂતોને કો ઓપરેટિવ સોસાયટી બનવાની પરમિશન આપશે.
શું ખેડૂત સોસાયટી બનાવી શકશે? શું સરકારની પરમિશન મળી? પછી કેવી રીતે તેમના વચ્ચે એક 30 વર્ષના યુવા વર્ગીસ કુરિયન પહોચી ગયા, જેમણે આ ખેડૂતોનું જીવન બદલી નાખ્યુ. સાથે જ આજે એમ પણ જાણીશુ કે કેવી રીતે ગુજરાતના ખેડા જિલ્લામાંથી નીકળેલો એક આઇડિયાથી આખા દેશમાં દૂધની નદી વહી?
જ્યારે ખેડૂતોએ 1 ટીપુ દૂધ બૉમ્બે ના જવા દીધુ
વલ્લભ ભાઇ પટેલના કહેવા પર 4 જાન્યુઆરી 1946માં મોરારજી દેસાઇ ખેડા પહોચે છે. તે ખેડૂતોની એક બેઠક બોલાવે છે, તેમણે જણાવે છે કે જિલ્લાના દરેક ગામમાં એક કો ઓપરેટિવ સોસાયટી હશે અને જિલ્લામાં ખેડૂતોની જ એક મોટી યૂનિયન હશે. ગામની કો ઓપરેટિવ સોસાયટી દૂધ ભેગુ કરીને યૂનિયનને આપશે. યૂનિયન પાસે પોતાનો દૂધ પ્લાન્ટ હશે. સરકારે દૂધ લેવા માટે આ યૂનિયન સાથે એક સમજૂતિ કરવી પડશે. જો સરકાર આમ નથી કરતી તો ખેડૂત સ્ટ્રાઇક કરશે અને કોઇ પણ વચેટિયાને દૂધ નહી આપે.
બ્રિટિશ સરકારે ખેડૂતોની વાત ના માની, કો ઓપરેટિવ સોસાયટી બનાવવાી પરવાનગી પણ ના આપવામાં આવી, સ્ટ્રાઇક શરૂ થઇ ગઇ. 15 દિવસ સુધી ખેડા જિલ્લામાંથી દૂધનું એક ટીપુ પણ બૉમ્બે પહોચ્યુ નહતુ. અંતે બૉમ્બે મિલ્ક સ્ક્રીમ સાથે જોડાયેલા અંગ્રેજી અધિકારીઓએ ઝુકવુ પડ્યુ અને તેમણે ખેડૂતોની ડિમાન્ડ માની લીધી.
‘ખેડા ડિસ્ટ્રિક્ટ કો ઓપરેટિવ મિલ્ક પ્રોડ્યૂસર યૂનિયન’ના નામથી કો ઓપરેટિવ સોસાયટી બની. આ સોસાયટીને ઓફિશિયલ રીતે 14 ડિસેમ્બર, 1946માં રજિસ્ટર કરવામાં આવી. સોસાયટીએ જૂન 1948થી પોતાના પ્લાન્ટમાં દૂધ પાશ્ચરાઇઝ કરવાનું શરૂ કર્યુ, તે સમયે માત્ર બે ગામના ખેડૂત 250 લીટર દૂધ લાવી શકતા હતા પરંતુ આગામી માત્ર 6 મહિનામાં જ કો ઓપરેટિવ સોસાયટીમાં 400થી વધુ ખેડૂત જોડાયા અને આશરે 4 હજાર લીટર દૂધ ભેગુ થવા લાગ્યુ.
ખેડામાં વર્ગીસ કુરિયન કેવી રીતે પહોચ્યા?
1949માં વર્ગીસ કુરિયન ગુજરાતના ખેડા વિસ્તારમાં પહોચે છે. ખેડામાં સરકારે એક માખન નીકળવાનું કારખાનુ એટલે ક્રીમરી ખોલી હતી, જેમાં તેમણે ડેરી એન્જિનિયર તરીકે મોકલવામાં આવ્યા હતા. કુરિયન વર્ષ પહેલા જ અમેરિકાની મિશીગન યૂનિવર્સિટીમાંથી મિકેનિકલ એન્જિનિયરિંગની ડિગ્રી લઇને ભારત આવ્યા હતા જેમાં ડેરી એન્જિનિયરિંગ પણ એક વિષય હતો. અભ્યાસ સરકારી સ્કૉલરશિપ પર કર્યો હતો, માટે સરકારી શરત હેઠળ તેમણે 3 વર્ષ સરકારી સંસ્થામાં કામ કરવાનું હતું.
કુરિયન ખેડા પહોચ્યા તો તેમની મુલાકાત ખેડાના ખેડૂત નેતા ત્રિભુવન દાસ પટેલ સાથે થઇ હતી. કેટલીક મુલાકાત બાદ સારી ઓળખ થઇ ગઇ. કો ઓપરેટિવ ડેરીના કેટલાક કેસમાં કુરિયન તેમની મદદ કરતા રહેતા. 1949માં ખેડૂતોની કો ઓપરેટિવ ડેરીમાં નવો પ્લાન્ટ લગાવવામાં પણ તેમણે મદદ કરી હતી. જોકે, વર્ગીસ કુરિયનનું ખેડામાં મન લાગતુ નહતુ અને તેમણે સરકારને કેટલીક વખત કોઇ શહેરમાં પોસ્ટિંગ આપવાની ભલામણ કરી હતી. 1949ના અંત સુધી સરકારે તેમન માંગ માની લીધી. તે ખેડાથી જવાની તૈયારી કરવા લાગ્યા હતા.
આ વાત જ્યારે ત્રિભુવન દાસ પટેલને ખબર પડી તો તે ખેડૂતો સાથે તુરંત વર્ગીસ કુરિયન પાસે પહોચ્યા, તેમણે કહ્યુ,
તમારા વગર કો ઓપરેટિવ સોસાયટી ડેરી નહી ચલાવી શકાય. ખેડૂત ઓછા ભણેલા છે, તેમણે એક ભણેલા-ગણેલા મેનેજરની જરૂરત છે, જે કામ તમે જ કરી શકશો.
વર્ગીસ કુરિયને ઘણા વિચાર-વિમર્શ પછી ખેડા ડિસ્ટ્રિક્ટ કો ઓપરેટિવ મિલ્ક પ્રોડ્યૂસર યૂનિયન સાથે જોડાવાનો નિર્ણય કરી લીધો. 1 જાન્યુઆરી 1950માં તેમણે મેનેજર તરીકે જોઇન કર્યુ.
વર્ગીસ કુરિયન સામે આવ્યો પ્રથમ પડકાર અને નવો આવિષ્કાર થઇ ગયો
મેનેજરના રૂપમાં વર્ગીસ કુરિયન સામે સૌથી મોટો પડકાર દૂધ ઉત્પાદક ખેડૂતોની વધતી સંખ્યા હતી. આટલુ વધુ દૂધ ખેડાની કો ઓપરેટિવ ડેરી પાસે આવવા લાગ્યુ હતુ, જેને બૉમ્બે મિલ્ક સ્કીમ કંપની ગ્રહણ કરી શકી ન હતી. શિયાળામાં સમસ્યા વધી જાત , પછી ભેંસ લગભગ બમણું દૂધ આપવાનું શરૂ કરશે.
કુરિયને અમેરિકામાં તેમની સાથે ભણેલા ડેરી એન્જિનિયર એચએમ દલાયાની મદદ લીધી. તેને પૂછ્યું કે ભેંસના દૂધના વપરાશની રીત પૂછી. તે સમય સુધી યુરોપ અને ન્યુઝીલેન્ડમાં દૂધનો પાવડર વધુ વપરાશ માટે બનાવવામાં આવતો હતો. યુરોપ અને ન્યુઝીલેન્ડના લોકો કહેતા હતા કે માત્ર ગાયના દૂધમાંથી જ પાવડર અને કન્ડેન્સ્ડ મિલ્ક બનાવી શકાય છે. પરંતુ, HM દલાયાએ ભેંસના દૂધમાંથી સ્કિમ મિલ્ક પાવડર અને કન્ડેન્સ્ડ મિલ્ક બનાવીને દુનિયાને ચોંકાવી દીધી હતી. હવે સહકારી ડેરીએ દૂધ પાવડર અને કન્ડેન્સ્ડ દૂધનું વેચાણ શરૂ કર્યું. એટલે કે બધુ જ દૂધ વપરાવવા લાગ્યું.
કો ઓપરેટિવ ડેરીના હવે ત્રણ સ્તંભ હતા વર્ગીસ કુરિયન, એચએમ દલાયા અને ત્રિભુવન દાસ પટેલ. ડેરી સતત વિસ્તાર કરી રહી હતી. હવે માખણ અને ક્રીમથી લઇને પનીર પણ બનાવવામાં આવ્યુ. 1955માં જ્યારે કો ઓપરેટિવ ડેરીનું બ્રાંડ નેમ રાખવાનો વારો આવ્યો તો ડૉ. કુરિયને તેનું નામ અમૂલ રાખ્યુ, જેનું આખુ નામ હતુ ‘આણંદ મિલ્ક યૂનિયન લિમિટેડ’.
તે બાદ ખેડામાં અમૂલની મૉર્ડન ડેરી સ્થાપિત કરવામાં આવી, જેને માર્કેટના તમામ મોટા પ્લેયર્સને પાછળ છોડી દીધા હતા. 1956માં અમૂલ રોજના 1 લાખ લીટર દૂધ પ્રોસેસ કરવા લાગ્યુ. હવે ગુજરાતમાંથી અમૂલનું ઉત્પાદન અન્ય રાજ્યમાં પણ જવા લાગ્યુ હતુ.
જય જવાન-જય કિસાનનો નારો આપનારા લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી ખેડા પહોચ્યા
જ્યારે દૂધ વધવા લાગ્યુ તો વર્ગીસ કુરિયને જાનવરોના ચારા અને આહાર માટે ખેડામાં જ એક પ્લાન્ટ લગાવવાની જાહેરાત કરી. 1964માં પ્લાન્ટ બનીને તૈયાર થયો. દેશના તત્કાલીન વડાપ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રી તેનું ઉદ્દઘાટન કરવા પહોચ્યા, તેમણે આ દરમિયાન ખેડાના કોઇ એક ગામમાં એક ખેડૂતના ઘરમાં રાત વિતાવવાનો નિર્ણય કર્યો. ગામના ખેડૂતોની રહેણી કરણી જોઇને તો ચોકી ગયા હતા. રાત્રે ગ્રામજનો વચ્ચે બેઠેલા શાસ્ત્રીએ તેમણે પૂછ્યુ,
હું તો આખુ ભારત ફરીને આવ્યો છું પરંતુ ખેડાના ગામમાં મે ખેડૂતોને જેટલા સુખી અને ખુશહાલ જોયા છે, એટલા ક્યાય બીજી જગ્યાએ જોયા નથી, તેનું શું કારણ છે?
ખેડૂતોનો જવાબ હતો વર્ગીસ કુરિયનનું ડેરી મૉડલ. વડાપ્રધાનને જણાવવામાં આવ્યુ કે
‘AMUL’ને હજારો દૂધ ઉત્પાદકો ખેડૂતોએ જ શરૂ કર્યુ છે, તે જ તેના માલિક છે. વચેટિયાઓનો કોઇ ચક્કર નથી, આ કારણથી દૂધની બજારમાં જે કિંમત છે તેના 80 ટકા સુધી ભાગ તેમના ખિસ્સામાં જ આવી જાય છે.
લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીએ વર્ગીસ કુરિયનને કહ્યુ,
મારે AMULનું મૉડલ આખા દેશમાં લાગુ કરવુ છે. મારે દેશના દરેક દૂધ ઉત્પાદક ખેડૂતોને આવા જ ખુશ જોવા છે અને તમે તેની બ્લૂ પ્રિન્ટ એટલે કે એક પ્લાન તૈયાર કરીને દિલ્હી પીએમ ઓફિસ આવો.
વર્ગીસ કુરિયન કેટલીક વખત બ્લૂ પ્રિન્ટ બનાવીને દિલ્હી પહોચ્યા પણ વાત આગળ ના વધી
યૂરોપમાં દૂધ વધી ગયુ અને ભારતને નવો રસ્તો મળ્યો
આ વચ્ચે યૂરોપીયન દેશમાં દૂધ અચાનક વધવા લાગ્યુ, તેમની પાસે બે જ વિકલ્પ હતા અથવા તો દરિયામાં વહાવે પછી ગરીબ દેશોને દૂધ અથવા તેના ઉત્પાદન આપે. ભારતે યૂરોપ પાસેથી દૂધનું ઉત્પાદન લઇ લીધુ, જેમાં સ્કિમ્ડ મિલ્ક પાઉડર અને બટર ઓઇલ હતુ. સરકારે યોજના બનાવી હતી કે આ ઉત્પાદનને મિક્સ કરીને દૂધ બનાવીશુ, જેને ગામમાં બાળક અને વૃદ્ધને મફતમાં આપવામાં આવશે.
આ સમાચાર સાંભળતા જ વર્ગીસ કુરિયન સરકારમાં બેઠેલા લોકોને દિલ્હી જઇને મળ્યા, તેમણે કહ્યુ કે સરકાર આવુ નથી કરી શકતી. જ્યારે લોકોને મફતમાં દૂધ મળશે તો દૂધ ઉત્પાદક ખેડૂત દૂધનું ઉત્પાદન બંધ કરી દેશે. જ્યારે લોકોને દૂધ મફતમાં મળશે તો તે શું ઉત્પાદન કરશે, સાથે જ દૂધ ઓછુ વેચાશે.
અધિકારીઓઓ કુરિયનને પૂછ્યુ કે શું તેમની પાસે કોઇ ઉપાય છે, તેમણે કહ્યુ,
યસ, મારી પાસે ઉપાય છે. તમે અમને યૂરોપથી આવેલુ સ્કિમ્ડ મિલ્ક પાઉડર અને બટર ઓઇલ આપી દો. અમે તેને દૂધ બનાવીને વેચીશુ. જે પૈસા આવશે તેનાથી તે યોજના શરૂ થશે, તેની માટે વડાપ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીએ તેમને બ્લૂ પ્રિન્ટ આપવા કહ્યુ હતુ એટલે કે અમૂલ મૉડલ આખા દેશમાં લાગુ કરવામાં આવશે.
સરકારમાં બેઠેલા નેતા અને અધિકારી આ સાંભળતા જ ખુશ થઇ ગયા કારણ કે હવે વગર પૈસે વડાપ્રધાનનું સ્વપ્ન સાકાર થતુ જોવા મળતુ હતુ.
વડાપ્રધાન લાલ બહાદુર શાસ્ત્રીએ અમૂલ મૉડલને બીજી જગ્યાએ ફેલાવવા માટે રાષ્ટ્રીય દૂગ્ધ વિકાસ બોર્ડ (NDDB)ની રચના કરી અને કુરિયનને બોર્ડના અધ્યક્ષ બનાવ્યા. NDDBએ 1970માં ઓપરેશન ફ્લડની શરૂઆત કરી એટલે કે દૂધ ક્રાંતિ હવે શરૂ થવાની હતી. આ દરમિયાન ગુજરાતના સૂરત, વડોદરા, મહેસાણા, બનાસકાંઠા અને સાબરકાંઠા જિલ્લામાં પણ ખેડાની જેમ કો ઓપરેટિવ ડેરી બની. 1973માં આ તમામની ટોચની સંસ્થા બની ગુજરાત સહકારી દૂગ્ધ વિપણન સંઘ એટલે કે GCMMF.
ત્રણ ફેજમાં શરૂ થયુ વર્ગીસ કુરિયનનું ઓપરેશન ફ્લડ
‘ઓપરેશન ફ્લડ’ને ત્રણ ફેજમાં લાગુ કરવામાં આવ્યુ. પ્રથમ ફેજમાં વર્ગીસ કુરિયને દેશભરમાં આશરે 13 ડેરી પ્લાન્ટ બનાવ્યા અને એક પશુ આહાર પ્લાન્ટ. ઓપરેશન ફ્લડનો બીજો ફેજ 1980થી શરૂ થયો અને 1990 સુધી ચાલ્યો. બીજા ફેજમાં પૈસા ઓછા પડ્યા તો વર્ગીસ કુરિયનને વર્લ્ડ બેન્કે મદદ કરી. આ દરમિયાન તેમણે દેશભરમાં આશરે 170 ડેરી પ્લાન્ટ અને 32 પશુ આહાર પ્લાન્ટ લગાવ્યા.
પછી આવ્યુ ઓપરેશન ફ્લડનો ત્રીજો અને અંતિમ ફેજ. આ 1990થી શરૂ થયુ, આ દરમિયાન તે પ્લાન્ટ એટલે કે ડેરી કો ઓપરેટિવ સોસાયટીની ઓળખાણ કરવામાં આવી, જે સારી રીતે કામ કરી શકતા નહતા. અલગથી ફંડ લગાવીને તેમની સ્થિતિને સારી કરવામાં આવી.
આ દરમિયાન દેશના વિસ્તારમાં લોકો સુધી દૂધની પહોચ આસાન બનાવવા માટે દૂધની વેડિંગ મશીન લગાવવામાં આવી. દુકાનો પર દૂધના મોટા મોટા કંટેનર લગાવવામાં આવ્યા. હવે દરેક માણસને દૂધ મળી રહ્યુ હતુ અને દરેક ઉત્પાદક સારી કિંમત પર આસાનીથી પોતાનું દૂધ વેચી રહ્યા હતા. 1997માં ઓપરેશન ફ્લડ પૂર્ણ થઇ ગયુ હતુ. ઓપરેશન ફ્લડ દરમિયાન જ ભારત દૂધની કમી ધરાવતા દેશની યાદીમાં કાઢીને દૂધના મોટા ઉત્પાદક દેશમાં સામેલ થઇ ગયા હતા. 1998માં તે વિશ્વમાં સૌથી વધુ દૂધ ઉત્પાદક કરનાર દેશ બની ગયો.
જ્યારે ચીને વર્ગીસ કુરિયનના મૉડલની કોપી કરી
તે બાદ દુનિયાએ વર્ગીસ કુરિયનને વ્હાઇટ ક્રાંતિના જનક કહ્યા, તેમણે કેટલાક મોટા સમ્માન મળ્યા, રશિયા, લેટિન અમેરિકા અને આફ્રિકા સહિત કેટલાક દેશની સરકારોએ વર્ગીસ કુરિયનને પોતાને ત્યા આવવાની દાવત આપી, તેમણે ડેરી ક્ષેત્રમાં મદદ માંગી. ચીન પ્રથમ એવો દેશ બન્યો, જેને વર્ગીસ કુરિયનના મોડલની કોપી કરી. ચીને પોતાના ત્રણ અધિકારીઓને ગુજરાત મોકલ્યા, તેમણે અમૂલ ડેરી પર જઇને કેટલાક દિવસ સુધી રિસર્ચ કર્યુ. ચીની સરકારની ભલામણ પર વર્ગીસ કુરિયને પોતાના બે એન્જિનિયરને ચીન મોકલ્યા, તેમણે વર્ગીસ કુરિયનની મદદથી ફરી પોતાનું ઓપરેશન ફ્લડ શરૂ કર્યુ.
Advertisement