કચ્છના રણ તરફ જતાં આવતું નિરોણા ગામ એક આર્ટ વિલેજ છે. અહીં એક જ ગામમાં કોપર બેલ, રોગન, ચર્મ કામ, સંઘાડાથી થતું કાષ્ટકામ, કચ્છી શાલ, બાંધણી અને ભરતકામનો સુંદર સમન્વય જોવા મળે છે. એક જ ગામ પાસે એવા 35 કારીગરો છે જેમને નેશનલ અને સ્ટેટ લેવલના એવોર્ડ મળ્યા છે. આ કારીગરોમાંથી રિઝવાન ખત્રી, ખેતસિંહ નજર, પ્રેમજી નજર,અલિમમદ લુહાર, જયંતિભાઈ વાઢા દેશ-વિદેશના વિવિધ વિસ્તારોમાં શ્રેષ્ઠ કલાપ્રદર્શનો સાથે વર્કશોપ અને હસ્તકળાઓના વિવિધ કાર્યક્રમોમાં પણ જોડાય છે. 3500થી 4000ની વસ્તી ધરાવતું નિરોણા ગામ રણોત્સવની સાથે સાથે તેની એક સાથે સાત કળાઓ માટે પ્રવાસીઓનું આકર્ષણ બન્યું છે.
Advertisement
Advertisement
એક જમાનામાં કચ્છના વેરાન રણમાં વિચરતા ભાતીગળ સમુદાયોની જરૂરિયાતોને અનુલક્ષીને અહીં રોગન, ધાતુના બેલ, કચ્છી શાલ, ચામડાંના ભાતીગળ ચપ્પલોનું ચલણ હતું. પરંતુ આજે એ પ્રવાસીઓ માટે વિશેષ આકર્ષણ બન્યું છે.
આ વિશે વાત કરતાં અહીંના રોગન કલાના યુવા કારીગર અને સ્ટેટ લેવલનો એવોર્ડ જીતનાર રિઝવાન ખત્રી કહે છે કે અમે અહીં ઈરાનથી ભારત આવેલી રોગન કલાને જાળવવાનું કામ કર્યું છે. આ કલા આખા વિશ્વમાં માત્રને માત્ર કચ્છમાં અને એ પણ અમારા ગામ સુધી સીમિત છે. અમે આ કલાનું સંવર્ધન થાય એ માટે પિસ્તાળીસ જેટલી બહેનોને તૈયાર કરી છે. રોગનનું જે મટિરિયલ છે એ પણ ખૂબ જ દુષ્કર છે. આજે આ કલાના કારણે ભારતભરના ઈન્સ્ટિટ્યૂટમાંથી અમને આમંત્રણ મળે છે અને એ કારણે આજે અમને આ કલા થકી વિશેષ સન્માન મળી રહ્યું છે. અમારા એક જ ગામમાંથી લગભગ 35 જેટલાં લોકોને રાષ્ટ્રીય અને રાજ્ય કક્ષાનું સન્માન મળ્યું છે જે ભણતર થકી નહીં પરંતુ કલા થકી મળ્યું છે જેનું અમને ગૌરવ છે.
નિરોણા ગામમાં જ ચાળીસ જેટલી હાથશાળ થકી કચ્છી શાલનું ઉત્પાદન કરતાં પ્રેમજીભાઈ નજર જણાવે છે કે આખા કચ્છમાં કચ્છી શાલના કારીગરો છે. મારા પરિવારમાં જ ત્રણ જણાંને નેશનલ એવોર્ડથી નવાજવામાં આવ્યા છે. અમે કુદરતી ઊનનો ઉપયોગ કરીને કચ્છી શાલ બનાવીએ છીએ. આજે અમારા ગામમાં ચાળીસથી વધુ કારીગરો આ કલા સાથે સંકળાયેલા છે જે નિરોણા ગામનું ગૌરવ વધારે છે.
નિરોણા ગામની ચર્મકલા પણ એટલી જ વિખ્યાત છે. ચર્મકલાના કારીગર ખેતસિંહભાઈ નજર જણાવે છે કે અહીંના ચર્મકામની મુખ્ય વિશેષતા એ છે કે દરેક આર્ટ પીસમાં ભરતકામનો પણ ઉપયોગ થાય છે. કચ્છી ચર્મકલા એક અનોખી હસ્તકલાનું સ્વરુપ છે જે આખા વિશ્વને આકર્ષે છે. આ કલાને કારણે જ દેશના નેશનલ ઈન્સ્ટિટ્યૂટમાં પણ અમને બોલાવે છે. રણોત્સવને કારણે અમારી આ કલાનું મહત્ત્વ વધ્યું છે. લોકોમાં મેકિંગ પ્રત્યેનું આકર્ષણ વધ્યું છે.
કચ્છમાં નિરોણા અને જૂરા એ બે ગામ એવા છે જ્યાં ધાતુના બેલ બને છે. માલધારીઓથી ઊભરાતા કચ્છના ગામડાંઓમાં ગાય, બળદ, ઊંટ અને ઘેટાં-બકરાંને આ બેલ બાંધવામાં આવતા. ધીમે ધીમે આ બેલ સુશોભનનો ભાગ બની ગયા.
એક સાદા સંઘાડાથી લાકડાંના સુંદર વાસણો બનવતા જયંતિ વાઢા પણ નિરોણાગામનું ગૌરવ છે. જેઓ લાખના કુદરતી રંગો દ્વારા લાકડાંના ઓજારો બનાવે છે.
એન.આઈ.ડી પીજી કેમ્પસના પાસ્ટ ડિન ક્રિષ્ણા અમીન પટેલ જણાવે છે કે આત્મનિર્ભરતાનું આ શ્રેષ્ઠ ઉદાહરણ છે. ભારતના ગામડાંઓમાં જે રીતે વ્યવસાયિક આંતરજોડાણ હતું તે માટે નિરોણા ઉત્તમ ઉદાહરણ છે. એક ગામમાં કેટલાંક પરિવારો વણાટકામ દ્વારા કાપડ તૈયાર કરે છે, તો કેટલાંક માટીકામ દ્વારા માટલા બનાવે છે તો વળી ચામડાંના ચપ્પલ, ભરતકામ, લાકડાનું કામ, લુહારીકામનો સુંદર સમન્વય જોઈ શકાય છે. દશકાઓ પહેલાં ભારતના તમામ ગામડાંઓં આવા સુંદર વ્યવસાયિક સામાજિક જોડાણો હતા. જે આજે સાવ નામશેષ થઈ ગયા છે.
Advertisement